Năm 2017, Elon Musk từng gọi Donald Trump là "kẻ lừa đảo" và "một trong những người giỏi nhất thế giới trong việc nói dối". Giờ đây, tại dinh thự Mar-a-Lago, ông được mọi người gọi là "Chú Elon" (Uncle Elon), thành viên cố vấn thân cận của tổng thống đắc cử. Họ còn cùng nhau theo dõi một vụ phóng tên lửa tuần qua.
Theo The Economist, liên minh giữa chính trị gia hàng đầu thế giới và người giàu nhất hành tinh tạo ra sự tập trung quyền lực mà cả hai đều muốn tận dụng, để gây ảnh hưởng lên các vấn đề mang danh nghĩa thúc đẩy tăng trưởng, gồm giảm quan liêu, quy định và phá bỏ các chuẩn mực.
Vài tuần sau khi trợ giúp ông Trump giành chiến thắng, tỷ phú Elon Musk leo lên đỉnh cao quyền lực. Tổng thống đắc cử bổ nhiệm ông vào Ban Hiệu suất Chính phủ (DOGE), với nhiệm vụ cắt giảm chi tiêu.
Tỷ phú Elon Musk tại sự kiện ở thành phố Lancaster, bang Pennsylvania ngày 26/10. Ảnh: AFP
Đây không phải lần đầu một nhà tài phiệt có tầm ảnh hưởng chính trị lớn tại Mỹ. Vào thế kỷ 19, các ông trùm tư bản như John D. Rockefeller thống trị nền kinh tế. Đầu thế kỷ 20, khi chưa có Cục Dự trữ Liên bang (Fed), John Pierpont Morgan từng đóng vai trò như thống đốc ngân hàng trung ương.
So với các tập đoàn độc quyền lớn vào thế kỷ 19 và 20, các công ty của Musk có tính toàn cầu cao hơn nhưng quy mô nhỏ hơn, tính trên GDP. Người giàu nhất thế giới có hệ sinh thái gồm Tesla trong lĩnh vực xe điện, SpaceX - đơn vị truyền thông vệ tinh và tên lửa, X trước đây là Twitter và xAI - startup trí tuệ nhân tạo được định giá 50 tỷ USD. Chúng có tổng giá trị tương đương 2% thị trường chứng khoán Mỹ. Cùng với đó, hầu hết công ty có thị phần dưới 30% và đối mặt với cạnh tranh thực sự.
Theo tính toán của Economist, 10% trong khối tài sản cá nhân trị giá 360 tỷ USD của Musk đến từ các hợp đồng và ưu đãi của chính phủ Mỹ. 15% từ thị trường Trung Quốc, còn lại chia đều cho khách hàng trong và ngoài nước.
Musk còn khác biệt ở chỗ là "người phá vỡ quy tắc" (disrupter). Ông không tận dụng thế độc quyền để tăng giá hoặc tạo ra hệ thống ngân hàng làm nền tảng cho tài chính như những nhà tài phiệt thế kỷ trước. Thay vào đó, phần lớn các công ty của ông dùng công nghệ để giảm chi phí.
Chúng là trọng tâm trong hệ tư tưởng của Musk, nơi mà đổi mới sáng tạo được xem là chìa khóa giải quyết những thách thức lớn nhất của nhân loại, từ biến đổi khí hậu cho đến chinh phục Sao Hỏa. Hiện thực hóa các mục tiêu đó phụ thuộc vào tài năng của ông trong việc không ngừng tái định nghĩa các quy trình công nghiệp.
Mong muốn hành động tự do hơn cũng lý giải cho thái độ khinh thường của ông với các quy chuẩn thông thường. Musk xem đối tượng trở ngại cho tăng trưởng là quan chức quản lý thị trường phóng tên lửa của chính phủ bị thao túng bởi các công ty quốc phòng, hay những nhà quản lý ở California.
Cả ông Trump và Musk đều muốn cải tổ toàn bộ chính phủ liên bang. CEO Tesla tuyên bố rằng DOGE có thể đặt mục tiêu cắt giảm tới 2.000 tỷ USD ngân sách liên bang hằng năm (7.000 tỷ USD) và giải thể nhiều cơ quan chính phủ. Mục tiêu này tham vọng đến phi thực tế, nhưng cải cách là cần thiết với nước Mỹ. Bởi các quy định liên bang đã tăng lên 90.000 trang - gần mức kỷ lục, thâm hụt ngân sách ở mức 6% và nợ công gần 100% GDP.
Nhưng làm chính trị sẽ khác với điều hành doanh nghiệp, tạo thách thức cho Musk khi bước vào chính trường. Politico nói chính phủ liên bang là cỗ máy lớn, di chuyển chậm, được bao quanh bởi mạng lưới quy định và lực lượng không giống các công ty của Musk. Điều này khiến khả năng thực thi của DOGE gặp khó.
Trump - người bảo trợ chính trị của Musk - cũng không quan tâm đến các chi tiết trong quy trình chính sách. Bản thân ông không thể tự hủy bỏ các quy định mà phải chỉ đạo các cơ quan thực hiện. Tuy nhiên, theo các chuyên gia pháp lý, trong hầu hết trường hợp, việc này không ràng buộc về pháp lý. Nếu một cơ quan muốn hủy bỏ một quy định, quá trình này sẽ được điều chỉnh bởi Đạo luật Thủ tục Hành chính (Administrative Procedure Act - APA).
Theo APA, để hủy bỏ một quy định, cơ quan phải công bố đề xuất chi tiết, gồm cơ sở pháp lý, chi phí tiềm năng và ghi nhận phản hồi công chúng. Quá trình này có thể mất nhiều tháng hoặc lâu hơn. Hơn nữa, nhiều cơ quan có khả năng không đủ nguồn lực để hủy bỏ cùng lúc một số lượng lớn quy định, theo Reuters.
Do đó, thiếu hụt nguồn lực và quyền hạn pháp lý từ chính tổng thống có thể sẽ cản trở nỗ lực của Musk. "Chúng ta từng có một doanh nhân tỷ phú lên làm tổng thống, nhưng chẳng có điều gì độc đáo xảy ra", Matthew Mittelsteadt, nhà nghiên cứu tại tổ chức tư vấn chính sách Mercatus Center nhận xét.
Dẫu vậy, chỉ cần Elon Musk đạt được phần nhỏ trong tham vọng tại DOGE thì nước Mỹ vẫn có thể hưởng lợi đáng kể, theo Economist. Tương tự, Politico nhận định Washington dưới ảnh hưởng của Musk có thể chứng kiến một số thay đổi về các vấn đề như kiểm soát mặt trái của trí tuệ nhân tạo (AI), biến đổi khí hậu hay nhập cư.
Tuy nhiên, đi kèm mặt lợi của việc người giàu nhất thế giới làm chính trị là những rủi ro. Tổng thống đắc cử là người theo chủ nghĩa dân tộc kinh tế và các ngành Musk đang đầu tư lại trong chiến lược cạnh tranh với Trung Quốc. Việc gần gũi với quyền lực có thể giúp tỷ phú này tác động chính sách và thuế quan theo hướng có lợi, đồng thời làm suy yếu các đối thủ trong các lĩnh vực như ôtô, tiền kỹ thuật số, xe tự hành và AI.
Kể từ tháng 9, tổng giá trị các công ty của ông chủ Tesla đã tăng 50% lên 1.400 tỷ USD, vượt xa thị trường và các đối thủ cùng ngành, khi các nhà đầu tư kỳ vọng Musk hưởng lợi khi thân thiết với ông Trump. Economist cho rằng đây là nguy cơ hình thành chủ nghĩa thân hữu và tham nhũng.
Đồng thời, khi làm những công việc ngoài chuyên môn, Elon Musk cũng có khả năng sai sót. Ông đã thể hiện sự thất thường trong các vấn đề đối ngoại, chẳng hạn can thiệp chi tiết vào việc sử dụng dịch vụ vệ tinh Starlink ở Ukraine. Với 50 tỷ USD tài sản cá nhân gắn liền với Trung Quốc, thái độ của ông với thị trường này có thể bị méo mó vì lợi ích kinh doanh của Tesla.
Trump và Musk đều nổi tiếng với phong cách quản lý thất thường, thích tuyển dụng và sa thải thường xuyên. Cải cách chính phủ đòi hỏi sự kiên nhẫn và khả năng ngoại giao, nhưng đây không phải là điểm mạnh của họ. Vì vậy, nếu ông chủ Tesla khởi xướng một chương trình cải cách nửa vời, tham vọng cắt giảm chi tiêu và cải tổ chính phủ có thể bị trì hoãn trong nhiều năm.
Ngoài ra, việc bình thường hóa quan hệ giữa các chính trị gia có quyền lực chi phối và giới tỷ phú hàng đầu cũng không hoàn toàn là điều tốt. Economist cho rằng những cải cách do Musk dẫn đầu có thể tạo ra một vấn đề mới cho nước Mỹ. Đó là sự trỗi dậy của một tầng lớp tài phiệt nhiều quyền lực và dễ gây bất ổn.
Phiên An (theo Economist, Politico, Reuters)